تارىخ بېتىنى ۋاراقلىغاندا

تارىخ بېتىنى ۋاراقلىغاندا

تارىخى خاتىرە

مۇھەممەد ئىمىن قۇربانى(1914-1990)

-1935يىلىنىڭ ئاخىرلىرىدا قەشقەر خەلقىگە غەيرى بىر خەۋەر يىتىپ كەلدى، ئۇ بولسىمۇ شىنجاڭ ئۆلكىلىك ھۆكۈمەتنىڭ بۇيرۇقى ئىدى ، بۇيرۇقتا مۇنداق دېيىلگەنىدى:

"بۇرۇن قەشقەردە ئافاق خوجىنىڭ خىلى كۆپ يەر زىمىنلىرى بار بولۇپ ، ئۇنىڭ ھەر يىللىق ھوسۇللىرىدىن ئەۋلاتلىرى بەھرىمان بولۇپ كەلگەن ،لىكىن كىيىنكى كۈنلەردە شىئەندە ياشاپ كەلگەن بىر قىسىم ئەۋلاتلىرى شىنخەي ئىنقىلابى مەزگىلىدە يول توسۇلۇپ قىلىش سەۋەبىدىن 20 نەچچە يىللىق ئاشلىقتىن بەھرىمان بولالمىغان ، ئۇلار ھازىر تېگىشلىك ھەققىنى تەلەپ قىلىپ مەھكىمىمىزگە ئەرز قىلدى . تەپتىش قىلىشىمىزچە ئافاق خوجىنىڭ زىمىنلىرى قەشقەردە بولۇپ ، يىللاردىن بىرى ئۇنىڭ مەھسۇلاتلىرىنى قەشقەر ۋىلايتلىك ئۇيغۇر ئۇيۇشمىسى تەسەررۇپ قىلىپ كەلگەن ، شۇنىڭ ئۈچۈن قەشقەردىكى ئۇيۇشما مەزكۇر كىشىلەرنىڭ ئالالمىغان ھەققىلىرىنى بىرىشى لازىم".... بۇيرۇققا ئۆلكە رەئىسى لى يۇڭ تەستىق سالغانىدى .

بۇ بۇيرۇق قەشقەر جەمىيىتىدە زور غۇلغۇلا پەيدا قىلدى ، چۈنكى ، ئۇلارنىڭ ئالىدىغىنى يىلىغا نەچچە ئون چارەك ئاش بولۇپ ، ئون نەچچە كىشىنىڭ يىگىرمە نەچچە يىلدا ئالىدىغىنى بىر قانچە مىڭ چارەك ئاشلىقتىن ئىبارەت ئىدى .

بۇ ئاشلىقلارنى ھازىر بىرىش مۇمكىن ئەمەس ئىدى ، چۈنكى، بۇنچە كۆپ ئاشلىق ئۇيۇشمىنىڭ ئامبىرىدا مەۋجۇت ئەمەس ئىدى . يىللاردىن بىرى ئافاق خوجىنىڭ نامىدىكى ۋەخپە زىمىنلار ھەر كىم- ھەر كىملەرنىڭ ئىلكىدە بولۇپ چىققان ھوسۇلنى ئەنە شۇلار ئىشلىتىپ كەلگەن ، ھازىر ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى يوق ، بار بولغاندىمۇ ئۇلار ئۆز ۋاختىدا ئېشلىتىپ كەتكەن ، كشىلەر يەپ‏-ئېچىپ تۈگەتكەن بۇنچە كۆپ ئاشلىقنى ئۇيۇشمىنىڭ قايتۇرۇپ بىرىشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى . بۇ ۋەخپە زېمىننى يىقىندىن بىرى ئۇيۇشما ئىگىلىگەن بولسىمۇ ، ئۇيۇشما تەمىنلەپ كىلىۋاتقان مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرى ، دارىلئاجىز ، دارىلتام ، قېرى-چۆرى ، مېيىپ ، يىتىملارنىڭ خىراجەتلىرى ئەنە شۇ يەرلەرنىڭ كىرىمىدن بىرىلىپ كىلىۋاتاتتى ۋە بۇندىن كىيىنمۇ يىتىم-يىسىرلارغا ئەنە شۇ كىرىمدىن تەمىنلەشكە توغرا كىلەتتى .مانا شۇ سەۋەپتىن قەشقەر جەمىيىتى بۇ ھەق تەلەپ داۋاسىنى رەت قىلدى .

بۇ رەت قىلىش ئۈرۈمچى ھۆكۈمىتىنىڭ قارشىلىقىغا دۇچ كەلدى ،"قايتۇرۇش كىرەك"دىگەن بىسىم كۈچەيگەنىدى . "ئۇيغۇر ئىلىدە زادى ئافاق خوجىنىڭ نىمىسى بار ئىدى"! دېگەن سۇئال قەشقەر خەلقىنىڭ يۈرەك ساداسى ئىدى .

ئافاق خوجىنىڭ ھەق تەلەپ داۋاسى رەت قىلىنغاندىن كىيىن بۇ ھەقتە قەشقەردە چىقىدىغان "يېڭى ھايات" گېزىتى ئافاق خوجىنىڭ تەرجېمىھالى ، ئۇنىڭ ئۇيغۇر خەلقىگە كۆرسەتكەن "خىزمەتلىرى" كەلتۈرۈپ بەرگەن قىرغىنچىلىقلىرى، خەلقنى ئۇزۇن يىللاپ نادانلىقتا ، خۇراپاتلىققا باشلىغان بىر "زات" ئىكەنلىكىنى ئاممىغا كەڭ تۈردە تونۇشتۇردى .

زېمىن مەسىلىسىدە: ئافاق خوجىنىڭ زېمىنى ئەينى زاماندا زالىم ھۆكۈمەت بىلەن تىل بېرىكتۈرۈپ ، خەلققە ئالۋاڭ-ياساق سىلىپ توپلىغان زېمىن ئېكەنلىكىنى ، ھەرخىل ئالۋاڭ-ياساققا چىدىمىغان خەلق يەرلىرىنى تاشلاپ كەتكەنلىكىنى ، ھەتتا بەزىلەر ئافاق خوجىغا يەرلىرىنى سېلىق ھىساۋىغا بىكارغا بىرىش بىلەن ئالۋاڭدىن قۇتۇلغانلىقىنى ، شۇ سەۋەپتىن نۇرغۇن يەرلەرنىڭ ئافاق خوجىغا مەنسۇپ بولۇپ كەتكەنلىكىنى ، ئافاق خوجىنىڭ مال-مۈلىكى جۈملىدىن يەر-زېمىنلىرى خەلقتىن تارتىۋىلىش بەدىلىگە كەلگەنلىكىنى ، ئۇنىڭ بۇ زىمىندا مىراسى يوقلۇقىنى بىر-بىرلەپ تونۇشتۇردى، بۇنى چۈشەنگەن خەلق:يەر-يەرلىكنىڭ ، نىمە ھەققى بار ياقا يۇرتلۇقنىڭ ، دىگەن "پەتىۋا"نى چىقىرىپ ئافاق خوجىنىڭ ئەۋلادىغا ھېچنىمە بەرمەيمىز ، دىيىشتى .

بۇ ئىش ئافاق خوجا تەرەپدارلىرى بولغان بىر تۈكۈم ھوقوقدارلارنىڭ ئوغىسىنى قايناتماي تۇرالمىدى . قەشقەردىكى ئافاق خوجىنى "پەيغەمبەر ئەۋلادى" دەيدىغان شۇم ئىغىزلار "غوجامنىڭ زېمىنىنى قايتۇرۇش كىرەك " دەپ جار سىلىپ ، مەخپى ھالدا ئۈرۈمچى ھۆكۈمىتىگە ئەرز سۇنۇپ قەشقەردىكى -ئۇيغۇر ئۇيۇشمىسىنى تاقىۋىتىشنى ياكى ئۇنىڭ ھېساۋاتىنى تەكشۈرۈشنى ، ئۈرۈمچىنىڭ ئۆتكۈزىۋىلىپ باشقۇرىشىنى تەلەپ قىلىشىپ ، ھەق تەلەپ داۋاسىنى ئاشكارا قوللىدى .

قەشقەردىكى ئۇيغۇر ئۇيۇشمىسى بۇ مىراس ئېتراپ قىلىنغاندا ، ئۇيۇشما تەمىنلەيدىغان يىتىم-يىسىرلەر ،ئىگە-چاقىسىز قالىدىغانلىقى توغۇرلۇق قايتا-قايتا ھۆكۈمەتكە ئىلتىماس سۇنغان بولسىمۇ ، مىراسخورلارنى يۆلەشنى ئاساس قىلغان ئۈرۈمچى ھۆكۈمىتى ئۇيۇشمىنىڭ مالىيىسىنى تەكشۈرۈپ كۆرىمىز ياكى ئۆتكۈزۈپ ئالىمىز ، دەپ بىسىم قىلغان بولسمۇ بۇ داۋا بىر يىلغىچە سۆرۈلۈپ كەتتى .

ئاخىرى ئۈرۈمچى "شىنجاڭ گىزىتى" باش مۇھەررىرى مەنسۇر ئەپەندى )ۋەتەن ئوغلى( باشچىلىقىدىكى ھېساب تەكشۈرۈش كومىسسىيىسى قەشقەرگە ئەۋەتىلدى . لېكىن .ئۇلار قارشىلىققا ئۇچرىدى زورلۇق كۈچ قوللۇنۇش خەۋپى تۇغۇلغاندا ، بىر نەچچە قىتىم ئېچىلغان مەجلىسلەردە قەشقەرنىڭ قازىسى ، ئۆلىما ئابدۇغوپۇر داموللىنىڭ پاسسىپ ئورۇنغا چۈشۈۋالغانلىقى ھەممىنىڭ غەزىپىنى قوزغىغانىدى .

ئۇيغۇر ئۇيۇشمىسى ئۈرۈمچىدىن كەلگەن تەكشۈرۈش كومىسسىيىسى تەرىپىدىن تەقىپ ئاستىغا ئېلىنغانلىقتىن ، ئەمدى قەشقەر خەلقى ئالدىدا بۇنىڭغا تاقابىل تۇرۇش كىرەكمۇ قانداق؟-دېگەن سۇئال تۇغۇلدى . خەلقنىڭ قان تەرىگە كەلگەن بۇ مەبلەغلەرنى ئۇلارغا ئۆتكۈزۈپ بىرىشنى ھېچكىم خالىمايتتى . بۇ ھەقتە ھەيئەت تەشكىل قىلىندى ، بىر قانچە قېتىملاپ يىغىنلار ئېچىلدى ، كومىسسىيىگە ئەھۋال چۈشەندۈرۈلگەن بولسىمۇ ئۇلار ئۆز گىپىدە چىڭ تۇرىۋەردى ، سۈركۈلۈش كۈچەيدى ، تالاش-تارتىشلار كۆپەيدى ، ئاخىرى ئىش خەتەرلىك باسقۇچقا كىلىپ قالدى .

قەشقەر ۋىلايىتىنىڭ مۇئاۋىن گارنىزون قوماندانى ، ئۇيغۇر ئاتلىق -6دېۋىزىيىنىڭ قوماندانى مەھمۇت موھىتى بىر ئۇيغۇرلۇق سالاھىيىتى بىلەن يىغىنغا قاتنىشىپ خەلق تەرەپتە تۇرۇپ پىكىر قىلىش قارارىغا كەلدى:

-ئەپەندىلەر- دىدى ئۇ قوشۇمىسىنى تۈرۈپ -سىلەر ئۇيۇشمىمىزدىن راستىنلا ھېساب ئالامسىلەر؟ ئۇيۇشمىمىز مالىيىسىدىكى توپلانغان بارلىق مەبلەغ پۈتۈنلەي خەلقنىڭ كىشىلەر تەرىپىدىن بىرىلگەن ئۆشرە-زاكات ، ئىئانە ، مازار ۋە ۋەخپە كىرىمى قاتارلىقلاردىن كەلگەن . ئۇيۇشمىمىز بۇ كىرىم بىلەن نەچچە يۈزلىگەن قىرى ، مىيىپ ، ئىگە-چاقىسىز كىشىلەرنى ئاساس قىلغان دارىلئاجىزنى ، نەچچە يۈزلىگەن يىتىمنى ئاساس قىلغان دارىلېتاملارنى باقىدۇ ، ئۇلارنى ئوقۇتىدۇ ، تەربىيلەيدۇ ، شەھەر ئەتراپىدىكى نەچچە يۈزلىگەن مەكتەپلەردىكى ئوقۇتقۇچىلار بۇ كىرىملەر بىلەن تەمىنلىنىدۇ ، بۇ ھەقتە نەچچە قىتىملاپ چۈشۈندۈرسەك قۇلاق سالمىدىڭلار ،سىلەرنىڭ كەلگۈسى ئەۋلاتلىرىمىزنىڭ ، جەمىيەتنىڭ ئۈمىدى ، شۇنداقلا دۇنيانىڭ ئۈمىدى بولغان ياش غۇنچىلارغا ،ئاجىزلارغا سەرپ قىلىنىدىغان بۇ مەبلەغنى ئاشۇ مىراسخورلارغا ئەپ بىرىشىڭلارغا قەتئى قارشى تۇرىمەن " ،قەتئى قارشى تۇرىمەن .

ئۇ يىغىندا سۈكۈت قىلىپ ئولتۇرىۋالغان قازى رەئىس كاتتا ئۆلىما ئابدۇغوپۇر داموللىغا نەپرەت كۆزى بىلەن قارىدى-دە پوزىتسىيىسىنى ئۆزگەرتتى -: سىلەر يەنە ھېساپ ئالامسىلەر ،ئەگەر يەنە شۇنداق قىلىدىغان بولساڭلار ھىسابنى مانا مۇشۇ بىرىدۇ !!!....

مەھمۇت موھىتى بەتلەنگەن تاپانجىنى غەزەپ بىلەن شىرە ئۈستىگە تاشلىدى ، ئۇنىڭ كۆزلىرىدىن غەزەپ ئۇچقۇنلىرى چاقناپ كەتتى . ئۇ ئۆز ئىرادىسىدىن ۋاز كىچىپ مەجلىس زالىدىن چىقىپ كېتىۋاتقان "ھېسابچىلارغا" مەغرۇرلۇق بىلەن قاراپ تۇراتتى .

مەھمۇت سىجاڭىنىڭ بىۋاستە ئوتتۇرىغا چىقىپ ئارلىشىشى ۋە خەلق تەرەپتە تۇرۇپ ھەققانىيەتنى ياقىلىشى ،كەڭ خەلقنىڭ قاتتىق نارازىلىقى ، ئۇرۇش ۋە مالىمانچىلىقى تۈپەيلىدىن ئۇيغۇر ئۇيۇشما مالىيىسىدە ۋەقپىنى تۆلىگۈدەك ئىقتىساد بولمىغانلىقتىن تەپتىش كومىسسىيىسى ئۈرۈمچىگە قايتىپ كەتتى. كىيىنكى ۋەقەلەرنىڭ تەرەققىياتى داۋامىدا بۇ داۋامۇ بىسىلىپ قالدى .

مەنبە: شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى 1998-يىل -4سان